پنهان در تاریخ

اعزام‌های دیپلماتیک پیامبر (ص) پیش از بدر
نویسنده: مهدیه پاکروان
با مقدمه دکتر غلامحسین زرگری‌نژاد

انتشارات پناه 

  09101932114

سال انتشار: زمستان 98

پنهان در تاریخ اثری تاریخی در حوزه بخشی از حوادث تاریخ صدر اسلام است و با رویکردی علمی، نوآورانه و روشمند در پی پاسخ به سوالات عنوان شده‌است. قبل از جنگ بدر هشت غزوه و سریه در منابع تاریخی ثبت شده است که به نقل واقدی از ماه هفتم هجری آغاز شدند. از آنجا که این اعزام‌ها به روایت تاریخ شروع عملیات نظامی مدینه‌اند، جایگاه ویژه‌ای برای تحقیق و بررسی دارند که تا به حال روی آن‌ها تحقیق جامعی انجام نشده بود. برخی محققان مسلمان و اسلام‌شناسان غربی هدف این غزوات و سریه‌ها را حمله به کاروان‌های تجاری و غارت آن‌ها دانسته‌اند. طبق این نگرش، حمله به این کاروان‌ها آغاز واکنش‌های مسلحانه برای کسانی است که دلایل خوبی برای انتقام داشتند. این گزارش‌ها نیاز به تحقیق دارند و باید دید که آیا اقدامات آغازین بعد از هجرت مبتنی بر حمله، غارت و جنگ‌های تلافی جویانه بوده است؟

ضرورت این تحقیق به جهت اتهامی بوده است که ساحت پیامبر (ص) و مسلمانان را نشانه گرفته و آن‌ها را افرادی غارتگر می‌داند. باید دید ریشه این خوانش به کدام گزارش‌های تاریخی و به اقوال کدام یک از مورخان می‌رسد و در نهایت به این سوال پاسخ داد که این سرایا و غزوات چه اهدافی در پی داشته‌اند. از سوی دیگر جنگ بدر از حوادث مهم تاریخی است که در موردش همچنان این سوال وجود دارد که آیا جنگی ابتدایی است یا مانند سایر نبردهای پیامبر(ص) دفاعی است. ارتباط جنگ بدر با سرایای پیش از آن بر اهمیت پژوهش افزوده است.

کتاب با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بیان گزارش تاریخی اعزام‌های قبل از بدر و تحليل آنها پرداخته است. این تحلیل بر نقد محتوایی و نیز ارزیابی اِسنادی گزارش‌ها استوار است. رویکرد روشی در بخش‌هایی از تحقیق کمّی است. داده‌های منابع در موضوعات شاخص به صورت قرنی دسته‌بندی شده‌اند؛ سپس از طریق فراوانی‌سنجی، اطلاعات با یکدیگر مقایسه و نتیجه به صورت نمودار نیز نشان داده شده است.

این پژوهش در ده دفتر تنظیم شده است:

  • دفتر اول به مقدمات و کلیاتی دربارۀ کتاب پرداخته که بخشي از آن در اين نوشتار بيان شد.
  • در دفتر دوم  داده‌های تاریخی هشت غزوه و سریۀ قبل از بدر همراه با جزئیات آن‌ها تا قرن دهم جمع‌آوری شده است.
  • برای تحلیل این گزارش‌ها، آشنایی با پیشینۀ روابط مشرکان و مسلمانان ضروری است. بر این اساس، دفتر سوم به مکه و اختصاصات بومی و فرهنگی این منطقه و حوادث آن می‌پردازد.
  • هجرت به یثرب و شکل‌گیری روابط جدید میان قریش و مسلمانان اقتضا می‌کند که بخشی از کتاب به بافت فرهنگی و ویژگی‌های اقلیمی این سرزمین اختصاص داده شود. علاوه بر این، زمینه‌های هجرت و برخی اقدامات آغازین پیامبر در مدینه نیز در دفتر چهارم تبیین شده است. آگاهی از شرایط مکه و مدینه لازمۀ کاوش در حوادث بعدی است.
  • بعد از اینکه بستر لازم برای تحلیل اعزام‌های قبل از بدر فراهم شد، سریۀ عبدالله جحش یا نخله مورد بررسي قرار مي‌گيرد (دفتر پنجم). در تحلیل این سریه علاوه بر منابع تاریخی، 116 منبع تفسیری ده قرن اول نیز در دامنۀ تحقیق قرار داده ‌شده است. علت این امر آیۀ 217 سورۀ بقره است که شأن نزول آن طبق برخی اقوال همین سریه است.
  • هفت غزوه و سریه دیگر در دفتر ششم تحليل شده است. تمرکز بحث بر هدف آنهاست و اینکه آیا این‌ها عملیاتی برای یورش به کاروان‌های تجاری بوده‌اند؟
  • بعد از تحلیل تک تک غزوات و سریه ها، لازم است در نگاهی کلان مسئلۀ حمله به کاروان‌های تجاری بررسی شود. این موضوع بر اساس مؤلفه‌هایی چون قرائن تاریخی، شرایط اقتصادی و بافت جامعه در دفتر هفتم ارزیابی شده است. ضمن آن دیدگاه‌های برخی اسلام پژوهان غربی و مسلمان در هدف اعزام‌های قبل از بدر مطرح و نقد شده‌است.  درباره انتساب لقب “قاطع” به پیامبر نیز تحقیق و کاوش صورت گرفته است.
  • علاوه بر حمله به کاروان‌های تجاری، مسدود شدن راه بازرگانی قریش نیز مسئله‌ای قابل تأمل است. چه گزینه‌هایی دلالت بر بسته شدن راه تجاری دارند و در مقابل آیا شواهد معارضی هم وجود دارد؟ دفتر هشتم به تحلیل این موضوع اختصاص دارد.
  • حسن ختامِ تحلیل‌ها بررسی اهداف غزوات و سرایای قبل از بدر است که در دفتر نهم ارائه شده است.
  • در دفتر دهم اِسناد گزارش‌های این اعزام‌ها، که در طول کتاب تحلیل شده‌اند، بر مبنای علم رجال ارزیابی می‌شوند. البته در کتاب به نتایج این ارزیابی‌ها استناد شده است ولی تفصیل آن، که بحثی تخصصی است، در پایان کتاب برای علاقه‌مندان این حوزه ارائه شده است.

نکاتی برای مطالعه کتاب:

* اطلاعات اين پژوهش تاريخي در 681 صفحه جمع آوري شده است. تعداد بالاي صفحات این کتاب اقتضای تحلیلی بودن آن است؛ محقق به دليل وجود حفره‌هاي خالي از اطلاعات و دست‌اندازهاي تعارض، ناگزير به پيمايش دقيق مباحث بوده است. اما اين کتاب با خواننده همراه مي‌شود و راهي آسان براي مطالعه کتاب جلوي پاي او قرار مي‌دهد:

  • چکیدۀ عموم بحث‌ها در انتهای هر فصل آمده است؛
  • قاب‌هایی با عنوان «مرور» برای راحت‌خوانی در نظر گرفته شده‌اند که بحث‌های پیش‌گفته را به صورت اجمالی در بردارند؛
  • قاب‌های دیگری نیز با عنوان «توقف، تأمل» حاوی مطالب حائز اهمیت‌اند؛
  • جداول و نمودا‌رها با فشرده‌سازی اطلاعات، مطالعه و درک سریع مطالب را میسر می‌کنند؛
  • ممکن است برخی مباحث به دلیل تتبع عمیق‌تر در منابع در حد حوصلۀ همۀ خوانندگان نباشند و بیشتر سلیقۀ متخصصان را پوشش دهند. این قسمت‌ها با نشانه مشخص شده‌اند. با رسیدن به آن‌ها، می‌توان از مطالعه‌شان صرف‌نظر کرد و به قاب‌های مرور، جداول یا چکیده‌شان مراجعه و مباحث بعدی را دنبال کرد.

اين اثر در دسته کتب تخصصي تاريخ اسلام است اما تدوین آن به گونه‌اي است که علاقمندان در ساير رشته‌ها هم مي‌توانند با آن همراه شوند.. مقدمه این کتاب نگاشته استاد دکتر غلامحسین زرگری نژاد است.