مژگان آهنگر داودی، پژوهشگر مطالعات اسلامی، گروه پژوهشی پویا فکر

فصلنامه پژوهش های تاریخی، دوره 14، شماره 4
دیماه، 1401

غزوه بنی قریظه از وقایع چالشی در سیره پیامبر(ص) است. مشهور است که بنی قریظه در این واقعه محاصره و سپس تسلیم شده است و مردانشان در اسارت کشته شدند. مسئله این پژوهش این است که شواهدی دال بر وقوع جنگ و درگیری در قریظه وجود دارد که در گزارش مشهور اشاره نشده است و نشانگر نقص در گزارش مشهور است. در این نوشتار تمام گزارش ها و شواهد مذکور گردآوری و در پنج عنوان دسته بندی شده است. در ابتدا نشان دادیم هیچ روایتی وجود ندارد که به وقوع نیافتن جنگ در بنی قریظه تصریح کرده باشد، بلکه برخی از منابع در این باره سکوت کرده و برخی دیگر وقوع تیراندازی در این جنگ را بیان کرده اند. روایاتی نیز موجودند که از رشادت علی(ع) و زبیر بن عوام در این جنگ سخن می گویند که به دلیل سکوت منابع مشهور در این زمینه، کنار گذاشته شده اند. اشعاری از حسان بن ثابت نیز به عنوان یکی از شاهدان جنگ قریظه موجود است که وقوع جنگ خونینی را در قریظه تصویر می کند. همچنین تفاوت سرنوشت بنی قریظه و بنی نضیر در جنگیدن و نجنگیدن در روایت عبدالله بن عمر و ابیات حسان بن ثابت به عنوان شاهدان واقعه ارائه شد. دلیل مهم دیگر بر وقوع جنگ در قریظه، روش تقسیم غنایم این جنگ است که پس از تخمیس و جداکردن خمس غنایم، در میان شرکت کنندگان جنگ تقسیم شد. این روش تقسیم غنایم، بیانگر وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در قریظه است که با غزوه بنی نضیر و قرارگرفتن غنایم آن در دست پیامبر(ص) به دلیل وقوع نیافتن جنگ متفاوت است. وجود این شواهد که معارضی ندارند در کنار یکدیگر بر وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در بنی قریظه دلالت دارد.

سپیده وحیدنیا
دانشجوی دکتری ادیان و عرفان تطبیقی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
ارسطو میرانی
استادیار دانشگاه گرگان، تهران، ایران
یحیی صباغچی
استادیار دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ایران

دوفصلنامۀ علمی-پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان Journal of Religious Studies
سال 15، شمارۀ 29، بهار و تابستان1400 Vol.15, No.29, Spring and Summer 2021
صص 1-21 (مقاله پژوهشی)

یکی از کارکردهای اجتماعی مهم دین هویت‌سازی است. ادیان برای پیروان خود، ویژگی‌های خاصی تعیین کرده‌اند که با ایجاد مشابهت و تمایز با غیر، بین آن‌ها همبستگی ایجاد کرده و آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند. بدین ترتیب با ایجاد مرز بین خودی‌‌ها و دیگران هویت پیروان خویش را تعریف می‌کنند. در ادیان تاریخی این فرایند هویت‌سازی در بستر تاریخ تداوم می‌یابد. هویت یهودی نیز به عنوان یک هویت قومی- دینی، در طول تاریخ شکل گرفته و هم‌چنان تا عصر حاضر دچار ابهامات و مناقشاتی است. شرح تولد و شکل‌گیری قوم یهود در اسفار که اساس عهدعتیق است آمده است. در این متن مولفه‌ها و فرایندهای متعددی می‌توان یافت که در برساخت هویت‌ یهودی نقش دارند از جمله عهد، مشایخ، برگزیدگی، قومیت، شریعت. «برکت‌بخشی» نیز یکی از این مولفه‌هاست. در این مقاله با رویکردی بینارشته‌ای، عملکرد برکت‌بخشی به عنوان فرایندی هویت‌ساز در متن اسفار تبیین و تحلیل می‌گردد. نشان داده می‌شود که برکت‌بخشی با تعریف مرزهای قومی، مفاهیم و نهادهای دینی ارتباط داشته و در تعریف هویت یهودی نقش دارد.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

مژگان آهنگرداودی،  پژوهشگر مطالعات اسلامی، گروه پژوهشی پویافکر

فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث
انتشار آنلاین از تاریخ 15 آذر 1400

دسته‌ای از روایات جنگ بنی‌قریظه دربارۀ کشته شدن فردی از سران این قبیله به نام زبیربن‌باطا است که از عروه‌بن‌زبیر، ابن‌شهاب زهری، و واقدی نقل شده است. در این روایات آمده است که زبیربن‌باطا به دست ثابت‌بن‌قیس از اسارت آزاد شد اما پس از آزادی درخواست کرد که او را بکشند و مسلمانان درخواستش را اجابت کردند. در این نوشتار روایات مربوط به این واقعه به روش تحلیل اِسناد- متن مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد بخش دوم روایت مبنی بر کشته شدن زبیر اضافه‌ای جعلی بر این روایت بوده است؛ زیرا اطلاعاتی متقدم‌تر از این روایات موجود است که می‌گوید ثابت‌بن‌قیس دِین خود را به زبیر ادا کرد و او را آزاد نمود. این مطلب کاملاً با بخش اول این روایات سازگار است. به علاوه، زبیر در هنگام کشته شدن فردی آزاد بوده و کشته شدنش ذیل احکام اسیر قرار نمی‌گیرد، بلکه قتل عمد محسوب می‌شود که در اسلام نهی شده است. با توجه به این بررسی، تحریف انجام شده احتمالاً توسط زهری و در ربع اول قرن دوم صورت گرفته است. این روایت تحریف شده از اواخر قرن دوم به بعد به صورت‌های مختلف در صدور حکم دربارۀ اسیر مورد استناد برخی از فقهای مسلمان قرار گرفته است.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

سعید طاووسی مسرور استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی و شیعه‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
مهدیه پاکروان دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
زهرا سالاریان کارشناس‌ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

فصلنامه  پژوهش های تاریخی

دوره 14 ، شماره 53 ، فروردین 1401 ، صفحه 1 تا 39

مناظرات و مباحث فکری، از مدارس نخبگانی گرفته تا سطح عرصه سیاسی، همواره بخش مهمی از جریان های فکری جامعه بوده است. بخشی از بازتاب این مباحث، از کتاب ها و رسائل هر دوره درخور درک و دریافت است. ردیه نویسی، گونه ای نوشتار است که مضمون اصلی آن اثباتِ بطلان عقیده یا مدعایی ویژه است. مسئله این پژوهش بررسی ردیه های معرفی شده در فهرست ندیم است؛ ردیه هایی که بیشتر آنها از بین رفته اند؛ ولی تحلیل نام و گونه های آنها حامل اطلاعات ذی قیمتی، در تحلیل تقابل های جریان های فکری جامعه متقدم اسلامی تا سال 377ق/987م است. این پژوهش براساس تکنیک گونه شناسی، ردیه های کلامی را به سه بخش تقسیم کرده است: ردیه های گروه محور (بر ادیان، آیین های التقاطی، فرق و مذاهب)، ردیه های فردمحور (افراد یا آثار آنها) و ردیه های موضوع محور. حاصل پژوهش نشان می دهد معتزلیان پیشتاز ردیه نویسی بوده اند که بر سایرین و حتی در میان خود ردیه های بسیار نگاشته اند و پس از آن به فاصله بسیار، امامیه قرار دارد. در ردیه ها بر ادیان و آیین ها، بیشترین ردیه بر نصاری به نگارش درآمده است. در ردیه ها بر فرق و مذاهب، بر مجبره یا جبرگرایان بیش از همه نقد شده و این فرقه رد شده است. این امر نشان دهنده درگیری اندیشگانی جامعه اسلامی با مسئله جبر و اختیار است. در ردیه های فردمحور که بر فرد یا آثار افراد ردیه نگاشته شده است، ردیه ها بیش از همه متوجه معتزلیان و مناقشات کلامی میان آنهاست. بشربن معتمر و ابوعلی جبائی پرکارترین ردیه نگارانند. در ردیه های موضوع محور، به مسائلی همچون امامت، نبوت، معاد و قرآن بیشتر توجه شده است. بوم اصلی ردیه نویسان، بغداد است.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

یحیی صباغچی / استادیار دانشگاه شریف و ، پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
مهدیه پاکروان / دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر

دو فصلنامه علمی (مطالعات قرآن و حدیث)، مقاله پژوهشی، سال چهاردهم، شماره دوم (پیاپی ۲8)، بهار و تابستان ۱4۰۰، ص 53-76

این پژوهش با دو رویکرد متن محور و زمینه محور که از الگوهای هرمنوتیک‌اند در صدد به چالش کشیدن قرائت مشهوری است که آیات آغازین سوره توبه را مجوز جهاد ابتدایی با همه مشرکان به جهت شرک ایشان می‌داند. در رویکرد متن محور نشان می‌دهد که امر به قتال به سبب رفتارهای خصومت آمیز و جنگ افروزانه مشرکان عهد شکن است؛ در این آیات، مشرکان به دو گروه عهدشکن و پایبند به عهد تقسیم شده‌اند. آیاتی که جنبه ایجاد رعب در بین مشركان دارد، صرفاً به تهدید کسانی می‌پردازد که بارها بر عهدشکنی خود پافشاری کرده‌اند. بنابراین امر به قتال در این آیات صرفاً واکنشی بوده است به دست انداز‌ ها و جنگ افروزی های عملی گروهي از مشركان، بدون اینکه عقيدة باطل آن‌ها کوچک ترین مدخلیتی در جواز جنگ داشته باشد، آیات این سوره نه تنها جهاد ابتدایی را تجویز نمی‌کند، بلکه نشان می‌دهند چه میزان از رفتارهای خصومت آمير گروه مقابل باید وجود داشته باشد تا مسلمانان مجاز به مقابله نظامی شوند. در رویکرد زمینه محور نیز فحص دقیق زمینه ها و بسترهای تاریخی نشان می‌دهند که به موجب این آیات هیچ مشرکی کشته نشده است و حتی بعد از ابلاغ این آیات، همچنان قبایلي مشرک بوده‌اند. این آیات باعث شکستن آخرین مقاومت‌های پایگاه‌های اصلی مشرکین شده است.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

مژگان آهنگر داودی / پژوهشگر مطالعات اسلامی، گروه پژوهشی پویا فکر
ناهید حسین نتاج / کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا و پژوهشگر گروه پژوهشی پویافکر
فتحيه فتاحی زاده / استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا

پذیرش در دو فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث
تاریخ پذیرش: تابستان 1400

آیه 34 سوره نساء با توجه به اینکه مباحث مربوط به قوامیت مرد برای زن و نیز راهکارهای مواجهه با نشوز زن در آن مطرح شده است، بطور ویژه ای مورد توجه مفسران و عالمان اسلامی بوده است. روایتی وجود دارد که بسیاری از مفسران آن را به عنوان شأن نزول آیه در نظر گرفته و مفاهیمی چون (قوامیت) و (ضرب) در آیه را با توجه به این سبب نزول معنا و تفسیر کرده اند. در این نوشتار، نسخه های مختلف این روایت با استفاده از روش تحلیل اسناد- متن بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که عبارت پردازی این روایت متأخر است و متقدم‌ترین نسخه آن متعلق به اواخر قرن اول و از حسن بصری می باشد. موضوع مورد نظر مفسران متقدم در بیان این روایت، بحث قصاص زوجین بوده که تحلیل آن وابسته به مفهوم (قوامیت) است. این روایت با چنین عبارت پردازی ای در واقع به بیان سبب نزول قسمت (الرجال قوامون على النساء) پرداخته و به بحث (واضربوهن ) و تأیید یا انکار زدن زن مربوط نیست همچنین این روایت به دلیل متأخر بودن عبارت پردازی و اشکالات کلامی آن، نمی تواند به عنوان مبنا در تحليل آية 34 نساء قرار گیرد. از سوی دیگر، با توجه به بررسی روایات دیگری که به مفهوم قوامیت اشاره دارند به نظر می رسد واژه (قوام) با (راع) به معنی حفاطت همپوشانی معنایی بالایی دارد.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

یحیی صباغچی / استادیار دانشگاه شریف و ، پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
مهدیه پاکروان / دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر

پذیریش در فصلنامه علمی – پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث
تاریخ پذیرش: دوم اردیبهشت 1400

یکی از برداشت‌های رایج از عبارت قرآنی «اشدّاء علی الکفار» که متکی به نگاه‌های برخی مفسران است، تعبیر به خشونت، بی‌رحمی، قساوت و … در برابر کفار است. این برداشت می‌تواند منجر به تجویز رفتارهای خشونت آمیزی شود که مستند به قرآن تلقی می‌شوند، در حالی که پذیرش تجویز خشونت ورزی نسبت به غیر هم کیش آسان نیست و نیاز به بررسی جدی دارد.
این مقاله ضمن بررسی تفاسیری از قرون مختلف، به تحلیل انتقادی این برداشت پرداخته و در نهایت با تکیه بر واکاوی واژگانی و سایر دلالت‌های قرآنی و عقلی به دنبال ارائه تفسیری راهگشا برای این آیه است. واکاوی این واژه و نیز لغات متشابه آن نشان می‌دهد که «شدة» با لغاتی که بار خشونتی دارند هیچ اشتراک معنایی ندارد. به علاوه در نقد برداشت مذکور، دلایل قرآنی و کلامی نیز می‌توان ارائه داد، از جمله توصیفات قرآن دربارۀ پیامبر و صلح طلبی او، ویژگی جهانی بودن دین اسلام و نیز استلزام تعامل با کفار به هدف هدایتگری. حاصل این بررسی‌ها ما را به تفسیری صحیح‌تر رهنمون می‌کند. واژه «شدۀ» به معنای صلابت و اعم از آن است. مومنان در برابر کافران استوار و نفوذناپذیرند. این معنا با مقاوم بودن سازگار است و نه مهاجم‌بودن. این معنا با مثلی از انجیل که در ادامه آیه آمده نیز هماهنگ است. دانه‌ای که جوانه می‌زند و قوت و کثرت و بالندگی آن موجب شگفتی کشاورز می‌شود. این مطلب وقتی با مفهوم «اشداء علی‌الکفار» پیوند می‌خورد، استحکام، صلابت و نفوذ‌ناپذیر‌بودن مومنان را بهتر تفسیر می‌کند.

یحیی صباغچی / استادیار دانشگاه شریف و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
طيبه میر محمد حسینی / پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافكر

دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی حکمت صدرایی، مقاله پژوهشی، دوره 10، شماره 1، اسفند 1400، ص 93-108

يوهان گالتونگ، صلح پژوه شهیر نروژی، سه ضلع برای خشونت قائل است: مستقیم، ساختاری و فرهنگی. خشونت فرهنگی به نوعی از خشونت اطلاق می‌شود که در بستر یک فرهنگ مجاز شمرده شده و ارتکاب به آن منفی و ناشایست به حساب نیاید و ضمناً زمینه‌ساز یا توجیه‌گر سایر انواع خشونت باشد. در دیدگاه گانتونگ فرهنگ شامل ایدئولوژی، مذهب، زبان، هنر و … است که در این نوشتار به تناسب نظام فکری صدرایی تنها به جنبه‌های الهیاتی فرهنگ می‌پردازیم و از جنبه‌های دیگر صرف نظر می‌کنیم. خشونت دینی گونه‌ای از خشونت فرهنگی است که در آن یک «دین» به خشونت مشروعیت می‌بخشد. دیدگاه مرتکبان چنین خشونتی حق مطلق دانستن خود و باطل مطلق دانستن دیگران است که باعث مقدس شمرده شدن خشونت و عدم تحمل غير می‌گردد، نوشتار حاضر بر آن است که نشان دهد در نظام فکری صدرایی، اصولی تأثیرگذار برای کاهش این نوع از خشونت وجود دارد. صدرالمتألهین در کنار رد کثرت‌گرایی معرفتی، معتقد است اكتر انسان‌ها از نجات اخروی بهره‌مند خواهند شد که نوعی کثرت‌گرایی نجات شمرده می‌شود. چنین نگاهی با وسیع کردن دایره تحمل دیگران زمینه کاهش بسیاری از خشونت‌های دینی و به تعبیر گالتونگ خشونت‌های فرهنگی را فراهم می‌آورد. همچنین کرامت ذاتی که صدرالمتألهین برای انسان قائل است، مانعی استوار در برابر خشونت دینی به شمار می‌آید. به علاوه، رحمت واسعه الهی و خليفه الله بودن انسان موجب می‌شود رحمت انسان‌ها نسبت به مجموعه مخلوقات از غضبشان پیشی بگیرد و در نتیجه خشونت جای خود را به صلح و دوستی بدهد. قابل تحمل نبودن دين هم از مبانی فکری صدرا در این زمینه است. این اصول را می‌توان با استفاده از مبانی اصالت وجود، تشکیک در وجود، مساوقت وجود و خير و نیز حرکت جوهری از آراء ملاصدرا برداشت کرد.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

مهدیه پاکروان / دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
زهرا سالاریان / کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم و پژوهشگر گروه پژوهشی پویافکر
یحیی صباغچی / استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر

دو فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام در آینه پژوهش

سال سیزدهم، شماره دوم، پیاپی ۴۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۵، ص ۲۳۵

جامعه عرب متشکل از تعداد زیادی گروه‌های مستقل سیاسی و اجتماعی بود که بر پایه نظام قبیله‌ای زندگی می کردند. به مقتضای زندگی قبیله‌ای، نظام هم‌پیمانی در میان آنان رواج فراوان داشت و از عوامل قوت قبایل به شمار می آمد. پیامبر در دعوت فراگیر خود، از ظرفیت های مطلوب و مؤثر جامعه استفاده می کردند. مکتوبات برجای مانده درباره عهد نبوی بیانگر حسن تعاملات ایشان با قبایل گوناگون است. با بررسی این قراردادها و شرایط تحقق آنها، می توان شاخص های متعددی را به دست آورد. در این نوشتار، دو اصل محوری موضوع تحقیق قرار گرفته است: این قراردادها بر اساس تعاملی متقابل منعقد شده اند؛ و طرف مقابل آنها نیز فقط مسلمانان نبوده اند. با محور قرار دادن این دو ویژگی، برخی معاهداتی بررسی می شوند که کمتر بدان ها توجه شده است. حاصل این بررسی نشان میدهد که اصولی عدالت بنیان و منشی مبتنی بر عدم تحمیل دین در روابط پیامبر با دیگران حاکم بوده است. گفتنی است که در دراز مدت جامعه مبتنی بر اخوت دینی، جایگزین نظامی قبیلگی شد و امت اسلامی به وجود آمد.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

مهدیه پاکروان / دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
زهرا سالاریان / کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم و پژوهشگر گروه پژوهشی پویافکر

فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات تاریخ اسلام

سال دهم/ شماره ۳۹/ زمستان ۱۳۹7

مسلمانان در هجرت مجبور به ترک زندگی و همه سرمایه خود شدند و در اوج سختی و عسرت، زندگی جدید خود را در مدینه آغاز کردند. برخی مستشرقین معتقدند که در این شرایط، مهاجرین مال باخته به منظور ایجاد شغل و کسب درآمد کاروان های تجاری قریش را هدف حمله و غارت خود قرار دادند. این نوشتار در صدد واکاوی این مسئله است که آیا چنین هدفی می تواند علت سرايا و غزوات آغازین بعد از هجرت باشد؟ با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی مدینه، روابط تجاری قبایل اطراف مدینه با قریش و پیمان های میان اوس و خزرج و قبایل اطراف باید گفت نه تنها این امر نمی توانست سبب قوت اقتصادی و کسب در آمد و شغل برای مسلمانان شود، بلکه غارت کاروانها و ایجاد ناامنی در مسیرها اقتصاد مدینه نو پا را با چالش های جدی روبه رو می کرد. یهودیان نیز که موقعیت اقتصادی و اجتماعی شان در خطر قرار می گرفت در برابر چنین اقداماتی بی اعتنا نمی ماندند. اتخاذ چنین هدفی نه تنها سبب کسب در آمد نمیشد بلکه با در نظر گرفتن مناسبات پیچیده میان قبایل و سایر مؤلفه ها، حتی منافع اقتصادی مسلمانان را نیز در خطر قرار می داد

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

مهدیه پاکروان / دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
محمدرضا بارانی / استادیار گروه تاریخ دانشگاه الزهراء

فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ)

سال یازدهم، شماره چهل و دوم، زمستان ۱۳۹۸، ص ۵۹ -۲۷

جنبش امام حسین (ع) در الگوسازی اندیشه‌ای و رفتاری شیعیان نقش بسیار بنیادی داشته و تحلیل‌های گوناگونی از آن شده‌است. با این همه چنین می‌نماید که بهره‌گیری از نظریه‌های زبان‌شناسی می‌تواند افق‌های تازه‌ای در تحلیل تاریخی این جریان مذهبی – اجتماعی بگشاید. این نوشتار بر پایه نظریه کنش‌های گفتاری جان سرل (۱۹۹۹) در پنج گروه اظهاري، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی به تحلیل سخنان امام حسین (ع) در گام آغازین جریان عاشورا از مدینه تا مکه می‌پردازد. نظریهی کنش گفتاری در زمینه تحلیل گفتمان، بر عملکرد زبان تأکید دارد و سخن گفتن را یک کنش دانسته‌است. با کاربست این نظریه، ضمن بررسی لایه‌های زبانی یک اثر، ویژگی‌ها و زوایای پنهان متن را می‌توان بررسی و آشکار کرد. پژوهش نشان می‌دهد که کنش‌های اظهاری در سخنان امام (ع) پیش از دیگر کنش‌هاست و وی آنها را در عباراتی به قصد معرفی خود، بیان شرایط و قصد خویش بیان کرده است. کنش‌های ترغیبی، عاطفی و اعلامی با اختلاف قابل توجهی کمتر از کنش‌های اظهاری به کار رفته‌اند، در سخنان امام (ع) هیج ترغیبی مبنی بر همراه کردن دیگران با خود دیده نمی‌شود و او حتی به دنبال دعوت پنهانی یا برانگیختن مردم برای حمایت از خود نیست. بررسی بافت موقعیتی و کنش‌های گفتاری این سخنان نشان می‌دهد که حسین (ع) در این مرحله از حرکت خود، قصد جنبش یا ساماندهی برای گرفتن حکومت را ندارد و عملکرد ایشان عملکردی واکنشی بوده است، نه کنشی.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

مهدیه پاکروان / دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر
علی‌محمد ولوی / استاد گروه تاريخ. دانشگاه الزهرا
سعید طاووسی مسرور / استادیار گروه فلسفه وكلام. دانشگاه علامه طباطبایی

دوفصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ نگری و تاریخ نگاری

انتشار آنلاین از 23 شهریور 99

اگرچه عموم رديه نویسی‌های مقدم از میان رفته‌اند ولى بررسي نام‌های این نگاشته‌ها مسير جدیدی در اختيار محقق قرار میدهد تا به کشف و خوانش تاریخ فکری و جریان‌شناسی جامعه اسلامی بپردازد. جریان‌هایی که برخی تا به امروز نيز تعيين كننده بنیان‌های اعتقادی مذاهب اسلامی‌اند و لذا شناخت آن‌ها از زوایای مختلف حائز اهمیت است. این پژوهه متکی بر منابع مکتوب و متمرکز بر رديه‌نگاری کلامی فرق شیعی بر اساس فهارس متقدم يعني رجال نجاشی، طوسی و فهرست نديم است. کميت‌سنجی اطلاعات ردیه‌ها، سنخ‌شناسي سه‌گانه برون‌دینی، برون مذهبی و درون مذهبی و فراوانی سنجي آن‌ها از ابزار کارآمد اين تحقيق‌اند که می‌توان به کمک آن‌ها نوع منازعات حاکم بر جامعه اسلامی را در بوته سنجش قرار داد. حاصل امر نشان می‌دهد که اکثر ردیه‌نگاران امامی‌اند و رديه‌نگاری در حوزه برون‌ديني چندان مورد توجه متكلمان نبوده است. در رده‌های برون مذهبی بیش از همه معتزليان محل نقد و رد بوده‌اند و در رده‌های درون مذهبي، جريان غلات و با درصدی اختلاف واقفی‌ها و جریان‌های مختلف امامي. توليد رديه در قرن سوم در همه سنخ ها بیش از ساير قرون است که نشان‌دهنده بستر سياسي‌ – اجتماعی مستعد در مناظرات فکری میان فرقه‌ها و شکل‌گیری ادبیات انتقادی بین آن‌هاست. در قرن چهارم علیرغم کاهش ردیه‌نگاری، ردیه‌های برون مذهبي تغييري نكرده است و رديه بر معتزليان بيشتر نيز شده است. این نشان می‌دهد که افول دوران طلایی معتزله، بازتاب افکار و عقاید آن‌ها را تا مدت‌ها بعد در جامعه اسلامی کم نکرد و متكلمين عقل‌گرای امامی همچنان به رد و نقد آراء آن‌ها مشغول بوده‌اند. موضوع امامت در محوریت این ردیه‌ها قرار گرفته‌است.

فتحیه فتاحی زاده / استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا دانشگاه الزهرا
ناهید حسین نتاج / کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا، دانشگاه الزهرا و پژوهشگر گروه پژوهشی پویافکر
فریده امینی / پژوهشگر پسادکترا علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا، دانشگاه الزهرا

دو فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهش دینی

شماره ۴۰، بهار و تابستان ۱۳۹۹

ص ۱۲۹- ۱۷۶

واژه ضرب از جمله واژه‌های پیچیده در زبان عربی است که به زعم برخی از قدیمی‌ترین لغویان متقدم برای جميع اعمال به کار‌ می‌رود. از این رو فهم دقیق مفاهیم ضرب در قرآن و دستیابی به لایه‌های معنایی آن نیازمند انجام مطالعه‌ای روشمند است، معناشناسی ساختاری یکی از روش‌های مطالعات قرآنی است که به استخراج معنای نهفته در متن با در نظر گرفتن شبکه‌ای از روابط مفهومی‌ می‌پردازد. پژوهش حاضر بر مبنای روابط همنشین و جانشین و با رویکرد ساخت‌گرا در صدد کشف مؤلفه‌های معنایی (ضرب) است. تلاش شده است با تحلیل معنایی واژگانی که در یک حوزه معنایی با ضرب قرار دارند و در دو محور همنشینی و جاشینی، جایگاه معنایی ضرب در قرآن تبیین شود. مؤلفه‌های معنایی ضرب، که از طریق روابط همنشین به آن دست یافته شد عبارتند از: اتصال، پیوستن، بستن، ترک کردن، روی گردانیدن، به هم پیچیدن، آشکار شدن، احاطه کردن و نیز فعلی همراه با بروز و ظهور خارجی، قدرت، سنگینی و ایجاد اثر و تغيير. همچنین مؤلفه‌های معنایی رفتن، پریدن، ترک کردن، روی گرداندن، احاطه، پوشاندن، بهم فشردن و درهم پیچیدن از طریق محور جانشینی “ضرب” قابل دستیابی هستند.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

فتحیه فتاحی زاده / استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا دانشگاه الزهرا
ناهید حسین نتاج / کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه الزهرا، دانشگاه الزهرا و پژوهشگر گروه پژوهشی پویافکر
سارا طاهری / دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی، مدرس دانشگاه مذاهب اسلامی تهران

فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی
سال پنجم، شماره اول، بهار 1400، ص 131-160

ریشۀ «ضرب» از جمله واژه‌های پیچیده در زبان عربی است که به زعم برخی از قدیمی‌ترین کتب لغت‌نویسان عرب برای جمیع اعمال بکار می‌رود. از راه‌های رسیدن به فهم صحیح، ‌جامع و روشمند‌ یک واژه، انجام بررسی‌های لغوی و ریشه‌شناسی آن است. بدین منظور در این پژوهش معانی ضرب از کهن‌ترین زبان‌های آفروآسیایی و سامی باستان استخراج و سیر تطور معنایی واژه تبیین می‌شود. در مرحلۀ بعد با توجه به دسته‌بندی معنایی که از ریشه‌شناسی ضرب بدست آمده، معانی ضرب در آیات مختلف بررسی و دسته‌بندی می‌شود. مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که کاربردهای قرآنی ماده ضرب همگی ذیل دستۀ اول معنایی بدست آمده از ریشه‌شناسی یعنی «متصل کردن/ مخلوط کردن/ بهم پیچیدن/ بستن» صورت‌بندی می‌شوند و معنای دوم یعنی «سوختن» عملاً در قرآن کاربرد نداشته است. با بررسی آراء مفسران درباره معانی ضرب در قرآن این نتیجه حاصل شد که بعضی از معانی ضرب که در طیفی از تفاسیر و ترجمه‌ها مدنظر قرار گرفته، با شواهد ریشه‌شناختی تأیید نمی‌شود. ازجمله معنای کتک زدن برای ضرب در بررسی‌های ریشه‌شناختی یافت نشد و برای «اضْرِبُوهُنَّ» در آیۀ 34 النساء بر اساس نتایج ریشه‌شناختی معنای روی‌گرداندن/ رفتن پیشنهاد می‌شود.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید

دکتر غلامحسین زرگری نژاد /  استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران

مهدیه پاکروان / دانشجوی دکترای دانشگاه الزهرا و پژوهشگر ارشد گروه پژوهشی پویافکر

فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ دوره 14، شماره 53

تابستان 1398، صفحه 82-58

برخی بر آنند که چون پیامبر (ص) در مدینه مستقر شد و حامیانی در کنار خود یافت، فرصت را مناسب دید که از مكيان انتقام بگیرد و بدین ترتیب حمله به کاروان های تجاری قریش آغاز شد. این نوشتار با محور قرار دادن دو مولفه یعنی انتقام‌ورزی در سیره نبوی و بررسی شاخصه‌هایی در بافت و سنن جامعه عرب به تحلیل انتقادی این هدف می‌پردازد. مبادرت به جنگ برای انتقام نیازمند بسترها و تدارکات اولیه است حال آنکه شرایط دشوار مسلمانان در ماه‌های اولیه بعد از هجرت، خود نیازمند تمهیداتی برای رسیدن به حداقل‌های یک جامعه پایدار بود، نه چنان که بتوانند راهی میدان رزم شوند. علاوه بر این سیره نبوی گویای چشم‌پوشی از انتقام در هنگام قدرت است حمله به کاروان ها بر اساس مولفه دوم نیز با چالش مواجه است. عرب برای تعاملات تجاری خود دارای قوانینی مانند پیمان‌های ایلاف بود که سبب رونق تجارت و امنیت بخشی می‌شد. پیامبر (ص) به عنوان یک مصلح اجتماعی نه تنها چنین قوانین مدنی و مطلوبی را زایل نکرد بلکه با تکیه بر بنیان‌های نیک اجتماعی به تغییر و ترمیم پرداخت. این تحقیق نشان می‌دهد که هدف بیان شده شاکله استواری ندارد و با زیر ساخت‌ها، داده‌ها و تحلیل‌های تاریخی ناسازگار است.

جهت دانلود مقاله کلیک کنید